اَردَبیل تلفظ راهنما·اطلاعات (پارسی باستان: آرتاویل)[۲] یکی از کلان شهرهای ایران[۳] و مرکز استان اردبیل در شمال غربی این کشور است.
این شهر در قبل و پس از اسلام مرکز آذربایجان بوده است.[۴]
اشتهار و اهمیّت اردبیل تنها از آن جهت نیست که چند تن از پادشاهان ایران آن شهر را قرارگاه خود ساختند، بلکه از آن لحاظ است که سر حلقه فرقه شیخ صفیالدین اردبیلی، از این جا برخاست و در همین جا به خاک سپرده شد.
با ظهور شیخ صفیالدّین و خاندان صفوی، اردبیل اعتبار ویژهای یافت، به طوری که این شهر در زمان تیمور، دارالارشاد و در زمان سلاطین صفوی با عنوان دارالامان از جایگاه خاصّ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار گردید. حکومت صفوی بسیاری از هرج و مرجها را که در ایران وجود داشت، برانداخت و یک حکومت دینی و مذهبی را پایه گذاری کرد که به گفته بسیاری از کارشناسان تاریخ، تشکیل دولت یکی از مهم ترین وقایع تاریخ ایران به شمار میآید.
واژۀ اردبيل واژهای اوستایی است که از دو کلمه آرتا ( مقدّس) و ويل (شهر) به معنی شهر مقدّس ترکيب شده است. وسعت اين شهرستان ۳۸۱۰ کيلومتر مربّع است و چهرۀ عمومی شهرستان اردبيل متأثّر از ارتفاعات کوهستانهای سبلان (ساوالان)، باغرو (تالش) و بزغوش است که اين عوامل طبيعی سبب محصور شدن آن شدهاند. اردبيل از مناطق با اهميّت ايران به شمار میآيد و دارای آثار و ابنیّه تاريخی و جاذبههای طبيعی بسيار زيادی است.
این شهر همچنین مرکز شهرستان اردبیل است. اردبیل از شهرهای باستانی و تاریخی ایران است. این شهر در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان قرار گرفتهاست و دارای ارتفاع زیادی است و از سردترین شهرهای ایران محسوب میگردد که جاذبههای طبیعی زیادی دارد. این شهر در ۲۱۹ کیلومتری تبریز و ۵۷۸ کیلومتری تهران واقع شدهاست.[۵]
دهانه مخروطی شکل قله سبلان-عروس کوههای ایران
شهر اردبیل در میان دشتی با همین نام در ارتفاع ۱۵۰۰متری از سطح دریا و در میان کوههای تالش و سبلان واقع در رشتهکوه البرز در شمال غرب فلات ایران جای گرفته و دارای زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل است.[۶][۷][۸]
نقشه راه ارتباطی اردبیل[ویرایش]
- مشاهده نقشه راه ارتباطی اردبیل-تهران از اتوبان به طول۵۷۸ کیلومتر[۹]
- مشاهده نقشه راه ارتباطی اردبیل-تبریز به طول ۲۱۶ کیلومتر[۱۰]
پوشش اصیل بانوان آذربایجانی
جمعیت این شهر براساس سرشماری سراسری سال ۱۳۹۰ ایران، برابر با ۴۸۲،۶۳۲ نفر است. زبان مردم شهر اردبیل ترکی آذربایجانی است. مذهب اکثر مردم این شهر، اسلام (شیعه دوازدهامامی) هستند. همچنین مسیحیان شهر که اغلب ارمنی بودهاند در دهههای گذشته مهاجرت نمودهاند.[۱۱][۱۲][۱۳]
غالب صاحبنظران نام قدیمی شهر را «آرتاویل» و از ریشهٔ اوستایی میدانند. این نام از ترکیب دو کلمه «آرتا» (بهمعنی مقدّس که در فارسی میانه تبدیل به «ارد» شدهاست و در کلماتی نظیر اردشیر آمدهاست) و «ویل» به معنی "ناحیه" تشکیل شدهاست. امروزه در مناطق تالشنشین استان، هنوز هم به اردبیل، «آردویل» میگویند که به معنای "ناحیّه مقدس" است.[۱۴][۱۵]
اردبیل در طول تاریخ، به نامهای گوناگونی ازجمله «دارالارشاد»، «دارالملک»، «دارالعرفان»، «دارالامان» و «شهر مقدس» ملقب بودهاست و در دورههای مختلف، مرکز ایالت آذربایجان بوده و بهعلت قرارداشتن در مسیر جاده ابریشم، از رونق اقتصادی بسیار خوبی، برخوردار بودهاست.[۱۶] الگو:پیشینه باشکوه اردبیل
اردبیل از شهرهای کهن ایران است که حدود ۵۰۰۰ سال قدمت دارد.در لوحههای گلی سومریان به صورت آرتا یا [۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱] این شهر در زمان حکومت بنیامیه مرکز حکومت آذربایجان و در زمان بنیعباس مرکز قیام بابک خرمدین بوده است. در سال ۶۱۸ هجری مورد حمله مغولان قرار گرفت.در دوران باستان نیز که ایران به چهار ولایت تقسیم شده بود اردبیل مرکز ولایت باختر شامل آذربایجان (از همدان و ساوه تا دربند در جنوب روسیه و ارمنستان فعلی) بودهاست.[۲۲] اما در زمان تیموریان و صفویان، نهضت تشیع و جنبشهای سیاسی ایران از این شهر برخاست. اردبیل در زمان صفویان آباد گردید و به اوج اعتبار، عزت، و عظمت خود رسید، اما پس از انقراض این سلسله در پیشامدها و تحولات تاریخی دوره نادرشاه و اوایل قاجار و بهخصوص با ورود قشون روسیه به ایران و حوادث دوران مشروطیت، از رونق و اهمیت افتاد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در ۲۴ فروردین ۱۳۷۲ به مرکز استان تبدیل شد.
از آثار تاریخی اردبیل که برخی به دوره پیش از اسلام میرسد، میتوان از دهکده آتشگاه، شهر هیر، شهریور، و مسجد جامع اردبیل که در قدیم آتشکده بودهاست، نام برد. با توجه به اینکه این مسجد، بزرگترین و قدیمترین مسجد اردبیل است، احتمال میرود یکی از واحدهای آن، کتابخانه بوده، ولی در تاریخ اردبیل اشارهای به آن نشده است.
بسیاری از مؤلفان دوره اسلامی، بنای شهر اردبیل را به فیروز، پادشاه ساسانی نسبت میدهند و مینویسند که اردبیل به دستور این پادشاه، که در سده پنجم میلادی میزیست، ساخته شدهاست.فردوسی در شاهنامه بنای اردبیل را به پیروز ساسانی نسبت میدهد.
اما تاریخ اردبیل خیلی قدیمیتر از زمان فیروز ساسانی است. زیرا که فیروز درسال ۴۵۹ میلادی به سلطنت رسیدهاست و ۳۴ سال قبل از این تاریخ، بهرام پنجم ملقب به بهرام گور در مقابل حمله هیاتله از راه اردبیل به آمل وگرگان و سپس به خراسان رفته و در آنجا، خاقان هیاتله را کشتهاست. این موضوع در شاهنامه فردوسی آمدهاست:
چو آگاهی آمد به بهرامشاه |
|
که خاقان به مرو است چندان سپاه |
همی راند لشکر چو تزکوه سیل |
|
به آمل گذشت از ره اردبیل |
در زمان فیروز به دلیل حمله طوایف شمال (هونها) ویران گردید و به دستور فیروز، آباد گردید و برج و بارو درآن ساخته گردید و از اینرو بنای آنرا به فیروز نسبت میدهند.
در داستان سیاوش در شاهنامه فردوسی نیز نام اردبیل آمده بود.
در قرن ششم قبل از میلاد زرتشت پیامبر بزرگ ایران ظهور کرد و بنا به روایت اوستا، کتاب یسنا در بالای کوه سبلان بر او نازل شدهاست.[۲۳]
شهر اردبیل به علت نزدیکی به قفقاز و گرجستان و ارمنستان، جایگاه ویژهای داشت بهطوری که در زمان جنگهای ایران و روس در عهد قاجار، اردبیل مرکز استقرار نیرو و ستاد عملیات سپاه ایران در برابر طوایف شمال بودهاست. شهر اردبیل در سال ۲۷۲ (شمسی) در اثر زمین لرزه ای قدرتمند لرزید و در اثر آن به طور کامل ویران شد که در طی آن زمین لرزه ۱۵۰۰۰۰ از ساکنان آن کشته شدندزمینلرزه اردبیل (۲۷۲).
جمعه مسجد اردبیل-۱۳۰۰ ه.ق
کشف تاریخ ۴۰ هزار ساله اردبیل[ویرایش]
یافته های تازه درباره پیشینه اردبیل در منطقه مرادلو اردبیل نشان از کشف تاریخ ۴۰ هزار ساله در اردبیل را به اثبات میرساند.محوطه شامل بیش از یکصد تخته سنگ مزین به نقوش صخرهای بوده که با بررسی و مطالعه هر یک از آنها زوایای پنهانی از نحوه زندگی و استقرار بشر در این منطقه از کشور نمایان خواهد شد.[نیازمند منبع]
یکی از کارشناسان باستانشناسی اردبیل گفت: نقوش خمرهای یا همان سنگ نگارهها کهنترین آثار هنری بر جای مانده از بشر هستند که قدمت برخی از آنها به ۴۰هزار سال قبل برمی گردد.[نیازمند منبع]
باستانشناسی اردبیل[ویرایش]
منطقه اردبیل حداقل از هزاره ششم قبل از میلاد مسکونی بودهاست. براساس پژوهش، سراسر منطقه از تپههای باستانی پوشیده شدهاست. کاوشهای مقدماتی در برخی از نواحی اردبیل به ویژه در قسمتهای شمالی و شرقی آن نشان میدهد که اردبیل از کانون های مهم یا بودهاست. مردم مگالی تیک شرق آذربایجان که ماهیت قومی آن ها میباید از عناصر کاسی و هوری بوده باشد، ده ها اثر مگالی تیک پرارزش از خود به یادگار گذاشتهاند. کشفیات اخیر در محوطه باستانی مشکین شهر، پرتو تازهای به تمدن و فرهنگ هشت هزارساله اقوام ساکن در اردبیل و اطراف آن افکندهاست و انتشار نتیجه کشفیات میتواند ارتباط تمدن و فرهنگ مگالی تیک اردبیل را با دیگر مناطق ایران و آذربایجان تاریخی و قفقاز و شرق آسیای صغیر مشخص کند. تصاویر هیکلهای سنگی با تصاویر هیکلها و سرهای آدمیانی که برروی اجاقهای نعل اسبی ایغدیر (ایگدیر درشمال شرقی ترکیه در نزدیکی مرز ایران و ارمنستان) نقش بسته، شباهت تام دارد.آثار یافت شده درموزه باستان شناسی اردبیل قرار دارند.[۲۴][۲۵]
اردبیل در دوران مفرغ[ویرایش]
آثار بهدستآمده در حفاریهای صورت گرفته در اردبیل، نشان از حیات در دوره مفرغ را بهاثبات میرساند. آثار بهدستآمده شامل شمشیرهای مسی، خنجرهای مختلف، تیر و سرنیزه، حلقه برای گرفتن زه کمان و تیردانهای مسی، از نوع تبری که در لرستان پیدا شده و باستانشناسان، تاریخ آن را قریب سههزارسال قبل ازمیلاد معین کردهاند، در ناحیه اردبیل نیز پیداشدهاست؛ چون این اشیا ازمفرغهای بهدست آمده لرستان سادهترند، این امر قدمت اردبیل را فراتر هم میبرد.باستانشناسان در یکی از گورها تعدادی مهره عقیق، لاجورد، شیشه، یک دکمه طلا و سفال به دست آوردهاند.[۱۹][۲۶][۲۷]
درضمن حفاری در تپه نادری اردبیل، باستان شناسان موفق شدند، بقایای معماری عصر مفرغ را به دست آورند.این بقایا از دورههای عصر آهن ۲ و ۳ و نمونههایی از دورههای اشکانی، ساسانی، سلجوقی و اوایل دوره اسلامی میباشند.این نوع معماری بسیار شناخته شده و در تمام دنیا به ویژه در معماری شرق ترکیه بسیار دیده شدهاست.
شهر یئری-65 کیلومتری اردبیل
دردیگرکاوش ها درمنطقه گیلوان اردبیل مواردی به شرح ذیل کشف گردیدهاند:
- دو گور مربوط به دوره عصر مفرغ جدید (حدود سال ۱۶۰۰ پیش از میلاد)
- یک گو