مختصات: ۳۶°۱۱′۰″ شمالی ۴۴°۰۰′۰″ شرقی / ۳۶.۱۸۳۳۳° شمالی ۴۴.۰۰۰۰۰° شرقی / 36.18333; 44.00000
کُردستان عراق (به کردی: ههرێمی کوردستان، Herêmî Kurdistan)، یک منطقهٔ خودمختار در بخش شمالی کشور عراق است. کردستان عراق از شرق با ایران از شمال با ترکیه و از غرب با سوریه هممرز است. مرکز آن اربیل است. نام اربیل بر اساس قاعده زبان کردی با تحریف آوایی روبهرو شده[۳] و توسط کردها به صورت «ههولیر» تلفظ میشود. (مقایسه شود با حهمه که تلفظ کردی محمد است یا وهفر که شکل کردی برف است.) واحد پول رایج در منطقه کردستان عراق، دینار عراق است و زبانهای رسمی در این منطقه زبان کردی و زبان عربی است. رئیس اقلیم کردستان عراق مسعود بارزانی است.
سرشماری رسمی از تعداد جمعیت این منطقه در دست نیست اما آخرین برآوردهای حکومت محلی جمعیت این منطقه را حدود ۵ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر تخمین میزند.[۴]
در منطقه کردستان عراق علاوه بر کردها، اقلیتهای آشوری، ترکمن، عرب، کلدانی، ارمنی و غیره نیز زندگی میکنند.[۵]
در زمان حکومت بعثیان آن حکومت تصمیم گرفت منطقهای حائل در مرزهای شمالی خود با ایران ایجاد کند و برای این منظور از سال ۱۹۶۳ تا پایان جنگ ایران و عراق در سال ۱۹۸۸ در حدود چهار هزار روستای کردنشین را در این منطقه ویران کرد. ساکنان این مناطق و به طور کل حدود ۲۵ درصد از جمعیت کردنشین عراق به اجبار به نقاط دیگر عراق تبعید شدند و در این روند ۳۰۰ هزار کرد جان خود را از دست دادند.[۶]
نام کردستان از ترکیب دو واژه کرد و پسوند فارسی ـستان گرفته شدهاست که به معنی سرزمین کردها است. بنابر قانون اساسی عراق نام این منطقه (به زبان عربی: اقلیم کردستان) است.
منطقه امروزی کردستان عراق در دوران باستان بخش اصلی امپراتوری آشور را تشکیل میداد. آشور بانیپال در سال ۶۳۳ پ. م درگذشت. شاه ایرانی ماد در حمایت از بابل به آشور اعلان جنگ داد. هووخشتره در سال ۶۱۴ پ م از کوههای زاگرس گذشت و ضمن تسخیر آبادیهای آشوری سر راه، شهر آشور پایتخت دولت آشور را در محاصره گرفت. پس از سقوط شهر آشور، مادها و بابل تجدید شد. در سال ۶۱۳ پ م شاه آشور در نینوا بود و این شهر نیز در سال ۶۱۲ پ م تسخیر شد. ماد روی آورد. در دورههای بعدی این منطقه بخشی از شاهنشاهیهای هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی گشت.
در زمان ساسانیان منطقه امروزی عراق را ناحیه سورستان یا دل ایرانشهر مینامیدند و طبق تقسیمات کشوری ایران آن زمان، سورستان به دوازده استان و شصت تسو (شهرستان) بخش شده بود. بیشتر بخش خاوری منطقه امروزی کردستان عراق در استان نام داشت. شهرهای بزرگ آن دوره در این منطقه، اربیل، گرمیان (کرکوک امروزی) و آشب (عمادیه امروزی) بودند.[۷]
همهٔ منطقهٔ امروزی کردنشین تا سال ۱۵۱۴ میلادی یکی از ایالات ایران بود. در جنگ چالدران که بین نیروهای شاه اسماعیل اول صفوی و سلطان سلیم اول عثمانی در سال ۱۵۱۴ میلادی انجام گرفت بر اثر شکست ایران، بخشی از این مناطق از ایران جدا شد و نصیب عثمانی گردید (کردستان عثمانی).
امپراتوری عثمانی سالها چون ابرنیرویی بر گوشهای از جهان دربرگیرندهٔ سرزمینهای عربی، آسیای صغیر و بالکان، فرمان راندند تا اینکه با پایان جنگ جهانی اول و نابودی امپراتوری عثمانی متصرفات آن: (کردستان عثمانی)، سرزمینهای عربی، آسیای صغیر و بالکان کمکم مستقل گردیدند. قرنها حکومت سلسلهٔ اردلان براین مناطق حکومت میکردند. کردستان عثمانی، در نقشهٔ جغرافیای امروزی در سه کشور ترکیه، عراق، و سوریه قرار میگیرد. سه کشور ترکیه، عراق، و سوریه پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی عثمانی با توافق انگلستان، درسال ۱۹۲۳ تاسیس شدند.[۸][۹][۱۰]
اقلیم کردستان در سال ۱۹۷۰ و در پی پیمانی میان حکومت وقت عراق و رهبران کرد عراق تشکیل شد.
-
منطقه خودگردان کردستان در سال ۱۹۷۵ میلادی
-
فدراسیون کردستان عراق در سال ۱۹۹۸
-
مردم و فرهنگ[ویرایش]
عراق کشوری است با قومیتهای گوناگون و ساکنان آن را عرب ۷۵٪-۸۰٪، کردها ۱۵٪–۲۰٪، ترکمنانان، آشوریان و غیره حدود ۵٪ تشکیل میدهند.[۱۱] کردها در کردستان عراق در نواحی شمال و شمال شرقی عراق زندگی میکنند و از لحاظ فرهنگی و زبانی و طرز پوشش با عربها متفاوتند. کردها اکثریت بافت اقلیم کردستان را تشکیل میدهند، ترکمنانان دومین گروه جمعیتی، و بعدتر گروههای قومی چون ایزدیها، مسیحیان شامل (آشوریان، کلدانی، سورانی) از باشندگان کردستان عراق میباشند.[۱۲]
اجزای فرهنگ کردستان عراق شباهت زیادی به فرهنگ ایرانی دارد ازجمله خویشاوندی زبانی و آداب و رسوم و جشنهایی مانند جشن ایرانی نوروز که جشن اصلی در منطقه کردستان عراق نیز بهشمار میرود. البته در این منطقه اقوامی مانند ترکمنها آشوریها، ارمنیها، عربها، ایزدیها، مندائیها نیز ساکنند که ویژگیهای جدای فرهنگی خود را نیز دارا میباشند.
در این منطقه فعالیتی مثبت و موفقتر از دیگر مناطق کردنشین داشته و با تمرکز بر مسایل خاص زنان همچون خشونت علیه زنان، خشونت خانگی) و قتل ناموسی شکل گرفته است و تحولات خوبی را در این منطقه پدید آورده است.[۱۳] از فعالان این جنبش میتوان به هوزان محمود اشاره کرد.
فوتبال محبوبترین ورزش در این منطقه است و بهویژه تیمهای فوتبال اسپانیا ازجمله رئال مادرید و بارسلونا در کردستان عراق طرفداران زیادی دارند.[۱۴]
زبانهای رسمی در این منطقه زبانکردی سورانی، و زبان عربی است.[۱۵] با آن حال اکثر اهالی اقلیم کردستان توانایی تکلم به زبان عربی را نیز دارند.[۱۵][۱۵] سایر زبانهای رایج در اقلیم کردستان عراق آشوری، ترکمانان، ارمنی، [۱۵] بادینانی که لهجهای از کردی کرمانجی است در مناطق شمالیتر کردستان عراق ازجمله در دهوک رواج دارد و کردی سورانی در مناطق جنوب شرق ازجمله اربیل و سلیمانیه رایج است.
زبان نوشتاری کردی در عراق به مرور دو شکل نیمهاستاندارد پیدا کرد که تا امروزه ادامه دارد. یکی گونهٔ گویش کردی سورانی (بر پایهٔ لهجههای سورانی سلیمانیه و اربیل) و دیگری گونهٔ گویش بادینانی (بر پایهٔ لهجهٔ دهوک). این تفاوتها همچنان پابرجاست و مانع ایجاد یک شکل زبانی یکدست و استاندارد برای کردهای عراق شدهاست. بخش بزرگی از استانداردسازیهای اولیه در نوشتههای کردی سورانی در خلال سالهای ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۵ انجام شد.[۱۶]
یک همایش سیاسی در عراق در سال ۱۹۵۹ تصمیم گرفت تا سورانی را «زبان استاندارد ادبی برای همهٔ کردها» اعلام کند، ولی بادینیزبانان (کرمانجیزبانان) شمال عراق و کردهای ترکیه چنین تصمیمی را نپذیرفتند.[۱۷]
زبان ادبی کردستان عراق نیز تا سال ۱۹۲۰ فارسی و زبان اداری حکومتی آن ترکی عثمانی بود. زبان نوشتاری سورانی که با خط فارسی-عربی و با علاماتی اضافهشده نوشته میشود در سالهای ۱۹۱۹ و ۱۹۲۰ با بخشنامهای توسط حکومت بریتانیا که بر منطقه مستقر شدهبود[۱۸] و با قصد ایجاد چنددستگی در کشور عراق و منطقه[۱۹] ایجاد شد.[۲۰]
زبان و ادبیات فارسی همواره نفوذ و تاثیر زیادی در کردستان عراق داشتهاست.[۲۱] (نوشتار اصلی: زبان فارسی و کردستان عراق).
کردستان عراق کموبیش بین دو جریان سورانی و طالبانی است که و اربیل و سلیمانیه تا خانقین را زیر پوشش دارد.[۲۲] گویش بادینانی که مرکزش زاخو است منطقه بارزان است و تا ترکیه پیش میرود. هردو نیرو سعی میکنند در مناطق یکدیگر نفوذ کنند و در تاریخ معاصر اغلب میانشان درگیری نظامی پیش آمدهاست. از دید تحلیلگران، درگیری دو جریان عمده شمال عراق بیش از آن که ناشی از ستیزههای ایدئولوژیک و سیاسی باشد ناشی از تفاوتهای قومی و عشیرهای دو جریان بارزانی و طالبانی است که از این رهگذر البته تفاوتهای زبانی ساکنان مناطق تحت نفوذشان نیز مورد تاکید قرار میگیرد.[۲۳]
پس از جنگ کویت و عراق و وضع ممنوعیت پرواز عراق به بالای خط ۳۶ درجه در سال ۱۹۹۱ کردهای عراق عملاً توانستند حکومت خود را تأسیس نمایند و با حل اختلافات گروهی و قیام علیه رژیم حزب بعث عراق، حکومت منطقه را به عهده گرفتند. کردها این خیزش را «راپهرین» مینامند.
پس از سرنگونی رژیم حزب بعث عراق، کردها در عراق را تشکیل دادند. از سال ۲۰۰۵ به بعد ریاست جمهوری ( جلال طالبانی ) و وزارت امور خارجه عراق ( هوشیار زیباری ) و فرمانده کل ارتش عراق ( ژنرال زیباری ) نیز توسط کردها اداره میگردد. جلال طالبانی رئیس جمهور عراق و مسعود بارزانی صدر حزب دموکرات کردستان عراق و رهبر است. از احزاب سیاسی کردستان که عضو هستند میتوان از پارتی دموکرات کردستان، اتحادیه میهنی کردستان، حزب سوسیالیست کردستان و حزب کمونیست کردستان نام برد. دکتر نچیروان بارزانی نخست وزیر کردستان دارای مدرک لیسانس علوم سیاسی از دانشگاه تهران و دکترای همین رشته از دانشگاه کمبریج است و نشان شوالیه جوان را نیز از طرف ملکه بریتانیا دریافت کرده است
جلال طالبانی رئیس جمهور عراق استقلال کردستان عراق از این کشور را «ناممکن» میداند و میگوید: «فرض کنیم که ما اعلام استقلال کردیم. عراق، ایران، سوریه و ترکیه نیازی ندارند که با ما جنگ کنند. اگر این کشورها مرزهایشان را ببندند و جلوی عبور و مرور ما را بگیرند، ما چگونه به زندگی ادامه دهیم؟»
همزمان با ناآرامیها در کشورهای عربی که به بهار عرب شهرت یافت، کردستان عراق نیز شاهد اعتراضاتی علیه حکومت اقلیم کردستان عراق بود. در این ناآرامیها شماری از شهروندان شهر سلیمانیه توسط نیروهای امنیتی کشته شدند.[۲۴]
در ماه ژوئیه ۲۰۱۱ احزاب مخالف، مذاکرات با دولت را تحریم کردند و خواستار رفع توقیف کمک مالی دولت به احزاب مخالف و همچنین دستگیری مأمورانی شدند که به تظاهرکنندگان تیراندازی کرده بودند.[۲۵]
مقامهای اقلیم کردستان میگویند که حکومت کردستان نوپا است و فرهنگ [۲۶]
کردستان عراق منطقهای کوهستانی است. بلندترین قله آن ۳۶۱۱ متر بلندا دارد. نام این کوه که در مرز با ایران قرار دارد را چیغیدر (به کردی: کێغی دهر) و گاه و زاب کوچک از شرق به غرب در منطقه جریان دارند. رود دجله نیز که از ترکیه سرچشمه میگیرد با گذر از کردستان عراق وارد مناطق جنوبیتر عراق میشود.
بزرگترین دریاچه کردستان عراق دریاچه دوکان نام دارد. دریاچههای کوچکتری چون دریاچه دهوک نیز در این منطقه وجود دارند.
بخشهای غربی و جنوبی کردستان عراق چندان کوهستانی نیست و زمینهای آن بیشتر به صورت تپهماهور و دشت است. این منطقه با این وجود نسبت به دیگر بخشهای صاف عراق سرسبزتر است.
شهرهای منطقه خودگردان کردستان عراق (بر روی دکمه «نمایش» کلیک نمایید:):