این شهر یکی از بزرگترین شهرهای غرب آسیا[نیازمند منبع] و بیست و هفتمین شهر بزرگ دنیا است.[۱۲] شهر تهران، در شمال کشور ایران و جنوب دامنهٔ رشتهکوه البرز واقع شدهاست. این شهر دارای یک شبکهٔ متراکم بزرگراهی و چهار خطّ فعّال مترو است که فقط در بهار سال ۱۳۹۰، ۱۲۹ میلیون مسافر را جابهجا کردهاند.[۱۳]
از دههٔ ۱۳۴۰ تهران مرکز جذب مهاجران زیادی از سرتاسر ایران بودهاست.[۱۴] ساکنان اصلی تهران اقوام فارسیزبان بودند، البتّه هماکنون این شهر دارای اقوام مختلفی است و عمدهٔ زبان محاورهای در این شهر فارسی است. بیشتر مردم در این شهر زبان فارسی با لهجهٔ تهرانی دارند. دیگر اقوام ساکن تهران عبارتند از:آذربایجانی، گیلک، مازندرانی، ارمنی، عرب، کرد، و لر.[۸] تراکم جمعیّت در تهران بین ده هزار و هفتصد تا بیش از یازده هزار تن در هر کیلومتر مربّع برآورد میشود که بنابر آمار نخست شانزدهمین شهر پرتراکم جهان است.[۱۵][۱۶] شهر تهران در شمال ایران، در کوهپایههای جنوبی رشتهکوه البرز در حدّ فاصل طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۲ دقیقهٔ شرقی تا ۵۱ درجه و ۳۶ دقیقهٔ شرقی، به طول تقریبی ۵۰ کیلومتر و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۳۴ دقیقهٔ شمالی تا ۳۵ درجه و ۵۰ دقیقهٔ شمالی به عرض تقریبی ۳۰ کیلومتر گسترده شدهاست. ارتفاع شهر در بلندترین نقاط شمال به ۲۰۰۰ متر و در جنوبیترین نقاط به ۱۰۵۰ متر از سطح دریا میرسد. تهران از شمال به نواحی کوهستانی، و از جنوب به نواحی کویری منتهی شده، در نتیجه در جنوب و شمال دارای آب و هوایی متفاوت است. نواحی شمالی از آب و هوای سرد و خشک و نواحی جنوبی از آب و هوای گرم و خشک برخوردارند.[۱۷]
ساختار اداری ایران در تهران متمرکز شدهاست.[۱۸] تهران به ۲۲ منطقه، ۱۳۴ ناحیه (شامل ری و تجریش) و ۳۷۰ محلّه تقسیم شدهاست.[۱۹] نماد شهر تهران برج آزادی است. برج میلاد نیز نماد دیگر آن به حساب میآید.[۲۰][۲۱] تهران میزبان نزدیک به نیمی از فعّالیّتهای صنعتی ایران است، کارخانجاتی در زمینهٔ تجهیزات خودرو، برق و الکترونیک، منسوجات، شکر، سیمان و مواد شیمیایی در این شهر واقع شدهاند، تهران همچنین بازار بزرگ فرش و محصولات مبلمان در سراسر ایران است. در جنوب حومهٔ تهران یک پالایشگاه نفت به نام پالایشگاه نفت تهران وجود دارد. در تهران و حومه، اماکن تاریخی مذهبی نظیر مساجد، کلیساها، کنیسهها، و آتشکدههای زرتشتیان قرار گرفتهاست.[۸] در فهرست گرانترین پایتختهای دنیا در سال ۲۰۰۸ میلادی، تهران در پلّهٔ آخر قرار داشت. تهران همچنین در فهرست گرانترین شهرهای دنیا و بر مبنای شاخص هزینههای زندگی، در پلّهٔ یکی مانده به آخر جای دارد.[۲۲][۲۳][۲۴][۲۵] تهران از جهت تولید ناخالص داخلی رتبهٔ پنجاه و ششم و با لحاظ کردن جمعیّت منطقه شهری، رتبهٔ بیست و نهم را در بین شهرهای دنیا دارد.[۲۵]مردم تهران ۳۳٪ از مالیات کشور را پرداخت میکنند.[۲۶]
یاقوت حموی مورخ یونانی الاصل عرب زبان در معجمالبلدان تعریفی از طهران کرده و وضع این آبادی را در قرن ششم و هفتم نشان داده است که به شرح زیر است: (( طهران به کسر (طاء) و سکون (ها) و را و نون در آخر ، کلمه ای است عجمی و ایشان تهران تلفظ میکنند چون در زبان ایشان طاء وجود ندارد. این آبادی از دیه های ری است و میان آن دو قرب سنگ فاصله است. مردی راستگو از مردم ری مرا خبر داد که این آبادی دیهی بزرگ است که بناهای آن در زیر زمین بنیان یافته است و هیچکس جز به ارادهء مردم بدانجا راه نمی یابد و در بیشتر اوقات ایشان نسبت به سلطان وقت راه خلاف و سرپیچی می پیمایند و وی را جز مدارای با ایشان چاره ای نیست. آنجا را دوازده محله است که هر کدام را با دیگری نزاع است و مردم محله ای به محله دیگر در نمی آیند. آن را باغ و بوستان فراوان است که همچون شبکه ای بناها را در میان دارد و خود حائلی در برابر تهاحم به حساب می آید. وی گفت مردم آنجا با وجود محفوظ بودن با گاو کشت نمیکنند و این کار را با بیل انجام میدهند از آن روی که ایشان را دشمن فراوانست و می ترسند که گاوشان به غارت برود)).[۲۷]
تهران در گذشته از روستاهای ری بوده و ری که در تقاطع محورهای قم، خراسان، مازندران، قزوین، گیلان و ساوه واقع شده به سبب مرکزیّت مهم سیاسی، بازرگانی، اداری و مذهبی از قدیم مورد نظر بوده و مدّعیان همواره این مرکز راهبردی را مورد تهاجم و حمله قرار میدادهاند. روستای تهران بهواسطهٔ برخورداری از
تا پیش از کشف تمدّن قیطریّه و همچنین کشف آثاری در تپّههای عبّاسآباد، گمان میرفت پیشینهٔ تاریخی این شهر به همان آثار یافتشده در حوالی شهر ری محدود میشود، ولی اکتشافات باستانشناسی در تپّههای عبّاسآباد، بوستان پنجم خیابان پاسداران و درّوس، نشان داد تمام آبادیهای ناحیهٔ تاریخی قصران، دورهای درخشان از استقرار اقوام کهن و خلّاقیّتهای فرهنگی را پشت سر گذاردهاند.[۳۰] در فارسنامهٔابن بلخی نیز که مربوط به سالهای ۵۰۰ تا ۵۱۰ هجری قمری است، از شهر تهران به دلیل انارهای مرغوبش یاد شدهاست. اگرچه در آثار مکتوب کهن از تهران پیش از اسلام نام برده نشدهاست، امّا حفّاریهای باستان شناسی ۱۳۲۱ خورشیدی در روستای درّوس شمیران نشان میدهد که در این ناحیه، در هزارهٔ دوّم پیش از میلاد، مردمی متمدّن زندگی می کردهاند.[۳۱]
تهران در قدیم روستایی نسبتاً بزرگ بود که بین شهر بزرگ و معروف آن زمان، شهر ری و کوهپایههای البرز قرار داشت. نخستین بار نام آن در ذکر زندگینامهٔ ابوعبدالله حافظ تهرانی متولد ۱۸۴ خ. آمدهاست. پس از حملهٔ مغولان به ری و تخریب این شهر، تهران بیش از پیش رشد یافت و عدّهای از اهالی آوارهٔ ری را نیز در خود جای داد و مساحتش در این دوران به ۱۰۶ هکتار رسیده بود.[۳۰] این منطقه در زمان سلسله صفوی به علّت اینکه بقعه سید حمزه جدّ اعلای صفویه در نزدیکی حرم شاهزاده عبدالعظیم قرار داشت و تهران نیز دارای باغهای خوش آب و هوا بود، مورد توجّه قرار گرفت. نخستین بار، شاه طهماسب اولصفوی در ۹۱۶ خ. هنگام گذر از تهران باغ و بوستان فراوان این شهر را پسندید و دستور داد تا بارو و خندقی به دورش بکشند، این بارو که ۱۱۴ برج به عدد سورههای قرآن و چهار دروازه رو به چهار سوی دنیای پیرامون داشت، از شمال به میدان توپخانه و خیابان سپه، از جنوب به ، از شرق به خیابان ری و از غرب به خیابان وحدت اسلامی (شاپور) محدود میشد، مساحت تهران در این دوران به ۴۴۰ هکتار رسید.[۳۰] در دورهٔ شاه عبّاس اول (۹۶۶ تا ۱۰۰۷ خ.) پل، کاخ و کاروانسراهای زیادی بنا شد، در بخش شمالی برج و باروی شاه تهماسبی، چهارباغ و چنارستانی ساخته شد که بعدها دورش را دیواری کشیدند و به صورت کاخ (کاخ گلستان) و مقرّ حکومتی درآوردند.
در بارهٔ وجه تسمیهٔ تهران اختلاف نظر زیادی وجود دارد که تعدادی از آن نظرات در اینجا آمده است :
پارهای از پژوهشگران «ران» را پسوندی به معنای دامنه گرفتهاند و شمیران و تهران را بالادست و پاییندست خواندهاند.
برخی دیگر تهران را تغییر شکل یافتهٔ «تهرام» به معنای منطقهٔ گرمسیر دانستهاند، در مقابل شمیرام یا شمیران که منطقه سردسیر است .
و همچنین عدّهای بر این باورند که سراسر دشت پهناوری که امروز تهران بزرگ خوانده میشود در میان کوههای اطراف، گود به نظر میرسید و بدین سبب «ته ران» نام گرفت.[۳۰]
البته با توجه به توسعه ی تهران در سال های متمادی پس از شهر "ری" مشهور، و اینکه تهران محلی بوده است نزدیک به ری و در "ته" یا آخر آن، ممکن است واژه ی تهران تغییر یافته ی عبارت "ته ری ان" باشد. (یعنی محلی که در ته ری قرار دارد) و الف و نون مرسوم در نام بسیاری از شهرهای ایران کم کم به این نام هم چسبیده و به مرور اصلاح شده و به صورت "تهران" در آمده است.
روستایی که پیشدرآمد شهر تهران بودهاست، پیش از اسلام نیز وجود داشته، امّا پس از اسلام بهتدریج نام آن معرّب گردیده و از تهران به طهران تبدیل شدهاست. امّا جغرافیدانان معروف آن روزگار نیز به املای تهران اشاره نمودهاند. همزمان با جنبش مشروطه، که تغییرات زیادی در ادبیّات و نگارش زبان فارسی به وجود آمد، رفتهرفته املای تهران رواج یافت و پس از تأسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و تأکید آن بر املای تهران، املای دیگر (طهران) کاملاً منسوخ شد.[۱۷]
اعتماد السلطنه در مرآت البلدان درباره وجه تسمیه تهران چنین آوردهاست: " چون اهل آنجا (تهران) در وقتی که دشمن برای آنها به هم میرسید در زیر زمین پنهان میشدند، از این جهت به این اسم موسوم شدهاست که به " ته ران" یعنی زیر زمین می رفتهاند".[۳۲]
بر پایه گمانهای دیگر، ریشه نام تهران به زبانهای ایرانی باستان همچون زبان مادی و زبان اوستایی برمی گردد.از آنجا که شهر ری و منطقه تهران در دوران پیش از اسلام بزرگترین شهر سرزمین ماد بوده[نیازمند منبع] بنا بر این اسم تهران از دو بخش (ته) به معنی درخت درخت تاقوک[نیازمند منبع] یکی از درخت های مقدس در ادیان کهن ایرانی است[نیازمند منبع] و (ران) به معنی دامنه[نیازمند منبع] تشکیل شدهاست. ته یک واژه گرفته شده از زبان مادی است[نیازمند منبع] (ته گوک) و معنی درخت داغداغان میدهد[نیازمند منبع] که در مناطق شمال تهران امروزی می روییدهاست. در لغتنامه دهخدا نیز بدان اشاره شدهاست و دهخدا ان را چنین توضیح میدهد: ته نامی است که در شمیرانات و اطراف طهران به درخت داغداغان دهند.[۳۳][۳۴]
بنابراین، این حدس غیرعلمی میگوید که تهران یعنی جا و مکانی که در ان درخت داغداغان روید.[نیازمند منبع] همچنین پسوند ران در اسامی بسیاری از محلات و روستاهای شمال تهران دیده میشود که باهم ارتباط دارند. مثلا شمیران، جماران، شهران، نیاوران. مادها که زرتشتی بودند به بزرگترین و مقدسترین شهرشان ری، راگا, راگان یا راگ گفتند[نیازمند منبع]، یعنی جا و مکانی که در دامنه کوه واقع شدهاست. بنابراین ری و ران در زبان اوستائی و مادی یعنی دامنه و علت این نامگذاری واقع شدن این شهرها در دامنه کوههای البرز و دماوند بودهاست.[۳۵]
شهر تهران در ۵۱ درجه و ۲ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۳۶ دقیقهٔ طول شرقی و ۳۵ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۵۰ دقیقهٔ عرض شمالی قرار گرفتهاست و ارتفاع آن از ۲۰۰۰ متر در مرتفعترین نقاط شمال[۳۶] تا ۱۲۰۰ متر در مرکز و ۱۰۵۰ متر در جنوب متغیّر است. تهران در بین دو وادی کوه و کویر و در دامنههای جنوبی رشته کوه البرز گسترده شدهاست. از جنوب به کوههای ری و بیبیشهربانو و دشتهای هموار شهریار و ورامین و از شمال توسط کوهستان محصور شدهاست.[۱۷] ارتفاع چند نقطه شهر تهران از سطح دریا: شهر تهران از نظر زمینلرزه جزء مناطق پرزیان (۸ تا ۱۰ درجه مرکالی) به شمار میآید.[۳۷]گسلهایی که در تهران و حومه تا شعاع ۱۵۰ کیلومتری مرکز شهر قرار دارند، عبارتند از